खताचा खांब

स्वैपाकघरातला दैनंदिन ओला कचरा बाकीच्या कचर्‍यापासून बाजूला ठेवावा, त्याचे खत करावे, अशी बरीच दिवस इच्छा होती. पण नेमके कसे सुरू करावे हे कळत नव्हते. जो तो मला इथल्या दमट हवेमुळे कचर्‍याभवती डास-चिलटं आणि वासाच्या त्रासाबद्दल भीती घातल होता. फार किचकट नसणारा साधा डबा बाल्कनीच्या एका कोपर्‍यात मला ठेवायचा होता. कचर्‍याला हवा लागली पाहिजे पण चिलटं लागायला नकोत, खत जमा व्हायला आणि ओलसर कचरा गळायाला खाली चांगली जागा पाहिजे, अशा सगळ्या अडचणी होत्या. पण आमच्या घराजवळच कचर्‍याचा ढीग जमतो, आणि प्लास्टिकच्या पिशवींमध्ये सगळ्यांनी मिसळून टाकलेला ओला-सुका कचरा संध्याकाळ पर्यंत कावळ्यांमुळे रस्ता भर पसरतो. बघवत नाही. त्यामुळे आपल्यापुरतं तरी काहीतरी केलंच पाहिजे असा निर्धार केला.

बंगलोर-स्थित “डेली डंप” या संस्थेकडून छोट्याशा बाल्कनीत खताची व्यवस्था कशी करता येईल या बद्दल चांगली माहिती मिळाली. ते या साठी सुंदर मातीचे घडे देखील विकतात. पण कलकत्त्याला ती पाठवणं त्यांना शक्य आणि परवडण्यासारखं नव्हतं. मी त्यांना फोन केल्यावर “तिथल्याच एका कुंभाराशी बोलून असेच काहीतरी करून घ्या” असा सल्ला त्यांनी मला दिला. त्यांनी द्यायला आणि मला ते अंमलात आणायला एक वर्ष लागलं, पण शेवटी जमलं, हे महत्त्वाचं. डेलीडंपवाल्यांच्याच एका मॉडेलवरून मी एकाच आकाराच्या तीन मोठी मातीच्या कुंड्या निवडल्या.

फुलांच्या नक्षीकामामुळे त्यांच्या बाजूला हवी तशी छिद्रं होतीच. माशांचा त्रास चर झालाच तर आतून मच्छरदाणीचं कापड फाडून छिद्रांवर चिकटवण्याचा बेत आहे. त्यातील दोन कुंड्यांच्या बुडाला मी कुंभाराकडून थोडे मोठे भोक कापून घेतले. मग त्यावर एक जाळी घातली. सर्वात खालची, तिसरी कुंडी तशीच, पाण्यासाठी अगदी छोटेसे भोक असलेली.

जाळीच्या दोन्ही कुंड्या या तिसर्‍या कुंडीवर रचल्या. बेत असा: पहिल्या, सर्वात वरच्या कुंडीत रोजचा कचरा टाकायचा. ती भरली, की मधली, दुसरी कुंडी वर आणून, ही भरलेली मधल्या ठिकाणी ठेवायची. दुसरी भरेपर्यंत पहिलीतला कचरा कुजून मातीसारखा झाला असावा; पुन्हा हिला वर ठेवायची वेळ आली, की ही माती-खत सर्वात खालच्या कुंडीत ओतून टाकायचे. आता पुन्हा ही कुंडी भरेपर्यंत दुसरी, वरून उतरविलेली मध्यभागी ठेवायची. असेच या दोन्ही कुंड्यांना आदलून-बदलून वर-मधे ठेवायचे, आणि खालच्या कुंडीत माती-खत साठवायचे. ती देखील भरली, की बाल्कनीतल्या इतर फुल-पालांच्या कुंड्यात घालायचे!

एक रुटीन बसायला किती दिवस लागतात बघू. पण आज पहिल्यांदा सालं-बिलं वरच्या कुंडीत टाकल्यावर खूप मजा आली. सध्या तरी दोनच झाडं आहेत – एक तुळशीचं, आणि एक कडिपत्त्याचं. मागे कोथिंबीर छान आली होती, आणि आता मिर्चीचे देखील लावायचे आहे. हा उपक्रम यशस्वी झाला तर अजून कुंड्या आणता येतील. पण कडिपत्त्याचं रोप लहान कुंडीतून मोठ्यात यशस्वी रित्या लावता आलं, याने चांगलाच हुरूप आलाय. मला फुलझाडांचं तेवढं आकर्षण नाही, पण एक मोगरा आणि गुलाब लावता आले तरी पुष्कळ होईल!